Në të dy anët e kufirit është krijuar një atmosferë mosbesimi, dyshimi të ndërsjellë dhe armiqësie ogurzeze.
Tridhjetë vjet pas Stuhisë, betejës së fundit të luftës në Kroaci, e cila në katër vjet mori më shumë se pesëmbëdhjetë mijë jetë dhe la gjysmë milioni njerëz përkohësisht ose përgjithmonë të pastrehë, në të dyja anët e Danubit po hidhen themelet për dhunë të re, Zoti na ruajt një luftë tjetër: shtetet dhe shoqëritë nuk i kujtojnë më në mënyrë përkujtimore viktimat e luftës dhe nuk krijojnë kushtet që tmerre të ngjashme të mos ndodhin më kurrë; përkundrazi, ato nxisin dhe armatosen, grinden dhe madje kërcënojnë, dhe nëse kjo vazhdon, në atmosferën e sotme globale të luftërave, mbinxehjes klimatike dhe politike dhe dhunës së tmerrshme e të pandëshkuar, nuk do të jetë në gjendje të përfundojë mirë.
Krijimi i asaj atmosfere ogurzezë dhe armiqësore mund të gjurmohet kronologjikisht. Në janar të vitit të kaluar, Danijell Radeta, një këshilltar socialdemokrat i qytetit në Zadar, një qytet në bregdetin kroat, raportoi kërcënime ndaj policisë pasi u sulmua shtatë herë radhazi në rrugë sepse e kushtëzoi miratimin e buxhetit të qytetit me heqjen e një murali nga fasada në hyrje të Zadarit, të cilin Radeta me të drejtë e quajti ustashë: skica e fytyrës së një ushtari me një helmetë të zezë me simbolin e një fushe shahu kroate me katrorin e parë të bardhë dhe mbishkrimin poshtë: „Stuhia jonë kurrë nuk ndalet“.
Nuk ka kaluar as një muaj dhe të njëjtat murale kërcënuese janë shfaqur në një numër vendesh të tjera dalmate: Novalja, Benkovac, Shkabrnja, Sukoshan, Turnje, Privlac, Murter, Pirovac, Sinj, Tugarim… Ja ku janë, dhe janë ende atje sot, njësoj si ai në Zadar. Daniel Radeta, nga ana tjetër, kandidoi për kryetar bashkie të Zadarit në zgjedhjet e fundit lokale në maj të këtij viti dhe humbi.
Në prill të vitit të kaluar, në zgjedhjet parlamentare në Kroaci, forca e tretë politike u bë Lëvizja e Atdheut, një parti e ekstremit të djathtë e themeluar nga disidentët e krahut të djathtë të HDZ-së me veteranë lufte nacionalistë, shpesh antiserbë nga Vukovari. HDZ-ja e Andrej Pllenkoviq-it, e cila deri atëherë kishte qeverisur në një koalicion me pakicat kombëtare për tetë vjet, duke ndërtuar marrëdhënie gjithnjë e më të mira me pakicën serbe në Kroaci, pasi kishte dështuar të formonte një koalicion në qendër dhe në qendër të majtë, iu drejtua me qetësi Lëvizjes së Atdheut – e cila, nga ana tjetër, e kushtëzoi hyrjen e saj në pushtet duke përjashtuar partinë e serbëve në Kroaci, Partinë e Pavarur Demokratike Serbe, SDSS, të udhëhequr nga politikani i shquar kroat Millorad Pupovac, nga çdo pjesëmarrje në qeveri në të gjitha nivelet.
Pasojat e koalicionit të HDZ-së me të djathtën ekstreme nuk vonuan shumë. „Në djall nënë çetnike, do të të masakrojmë të parët. Do të të masakrojmë të parët“, i hodhi një burrë i panjohur Zoran Pusiq-it, presidentit të Lidhjes Antifashiste dhe njërit prej aktivistëve më të respektuar të të drejtave të njeriut në rajon, në mes të ditës, në sheshin kryesor në Zagreb, jo shumë kohë pasi HDZ dhe PD-ja arritën një marrëveshje. „Shpesh marr kërcënime, por shumicën e tyre nuk i marr seriozisht. Por këtë herë u habita nga mizoria e kërcënimit dhe gatishmëria për dhunë. Për një moment më dukej sikur kisha kaluar pranë Maks Lluburiq-it. Pata përshtypjen se në rrethanat aktuale politike, disa njerëz mendojnë se kanë ardhur pesë minutat e tyre“, tha Pusiq për mediat.
Në janar të këtij viti, i dënuari për krime lufte Vojisllav Sheshel publikoi në televizionin serb të regjimit Informer një foto të kartës së identitetit të gazetarit kroat Matej Devçiq, duke mbështetur kështu tezën groteske dhe absurde, por shumë herë të përsëritur të Presidentit serb Alleksandar Vuçiq, se studentët serbë që filluan protestat kundër regjimit të tij po trajnohen – në Kroaci. Në muajt e ardhshëm, Serbia do të dëbojë rreth pesëmbëdhjetë qytetarë kroatë, nga pesë përfaqësues të organizatave joqeveritare deri te një mjek kroat që punoi në Beograd dhe krijoi familje. Pasi reagoi Komisioni Evropian, dëbimet u ndalën, urdhri për dëbimin e mjekut kroat para gjykatës u revokua më vonë, por gruaja tashmë ishte larguar nga Serbia, ku askush nuk ka hetuar kurrë pse, në fakt, të gjithë ata njerëz u dëbuan.
Në të dy anët e kufirit është krijuar një atmosferë mosbesimi, dyshimi të ndërsjellë dhe armiqësie ogurzeze. Sa larg është kjo nga koha kur ish-presidentët e Serbisë dhe Kroacisë – Stjepan Mesiq, Ivo Josipoviq dhe Boris Tadiq, dhe para tij edhe presidenti i Serbisë dhe Malit të Zi Svetozar Maroviq – u përpoqën sinqerisht të përmirësonin marrëdhëniet midis dy vendeve! A e kujton ende dikush kërkimfaljen që Maroviq bëri në vitin 2003, gjatë qëndrimit në Beograd të presidentit të atëhershëm kroat Stjepan Mesiq? „Si president i këtij bashkimi shtetëror, në emër të së kaluarës, të cilën nuk mund ta harrojmë ose korrigjojmë, dua të kërkoj falje për të gjitha të këqijat që çdo qytetar i Serbisë dhe Malit të Zi i ka bërë kujtdo në Kroaci“, tha Svetozar Maroviq, dhe Mesić e pranoi dhe iu përgjigj me një kërkimfalje të ngjashme? Vetëm tre vjet më parë, presidenti i atëhershëm malazez Millo Gjukanoviq lëshoi një kërkimfalje drejtuar Kroacisë në emër të Malit të Zi, i pari në rajon. Dhe a e mban mend ende ndokush se si presidentët e Serbisë dhe Kroacisë, Boris Tadiq dhe Ivo Josipoviq, u takuan në Vukovar në vitin 2010, shkuan së bashku në Ovçar, vendi i krimeve kundër kroatëve, dhe në Paulin Dvor, vendi i krimeve kundër serbëve, dhe bënë deklarata të ndërsjella keqardhjeje dhe faljeje? Sot, e gjithë kjo është harruar; sot, „Stuhia jonë nuk ndalet kurrë“.
Orteku i mosbesimit dhe urrejtjes vazhdon. Në mesin e qershorit, në pikën kufitare midis Kroacisë dhe Serbisë, Krunosllav Fehir, një dëshmitar kyç në gjyqin e komandantit të luftës në Osijek, Branimir Gllavash, u arrestua dhe u mor në paraburgim në Beograd. Arrestimi i Fehirit është absurd: një burrë nga Osijeku, babai i të cilit e çoi në njësinë e Glavashit si i mitur në vitin 1991, në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeç, për të qëndruar roje me një snajper atje si i mitur dhe, përmes një kombinimi rrethanash, të dëshmonte një krim lufte kundër dy civilëve serbë, madje edhe për të qëlluar njërin prej tyre, katërmbëdhjetë vjet pas luftës, në vitin 2005, dëshmoi në prokurori dhe në të përjavshmen kroate Feral Tribune për të gjitha këto krime. Në procesin gjyqësor që pasoi, i cili vazhdon edhe sot e kësaj dite, Fehiri ishte dëshmitari kyç gjatë gjithë kohës, dhe asnjë aktakuzë nuk u ngrit kundër tij në Kroaci. Tani, 34 vjet pas krimit dhe tetëmbëdhjetë vjet pasi filluan procedurat gjyqësore në Kroaci, Fehiri po arrestohet nga Serbia, për të qenë i vetmi që po gjykohet për një krim me të cilin ai nuk ka absolutisht asnjë lidhje: vrasjet u kryen në Kroaci dhe si autorët ashtu edhe viktimat janë shtetas kroatë. Fehiri pësoi kërcënime serioze në paraburgim në Beograd dhe, nëse nuk do të ishte për aktivisten e shquar të të drejtave të njeriut në Beograd, Natasha Kandiq, dhe njerëz si ajo, ai ndoshta nuk do të kishte një avokat të besueshëm as sot – një rast absurd, i padrejtë dhe ogurzi që përshtatet në mënyrë të përkryer me atmosferën aktuale të errësirës që mbizotëron në rajon.
Por kulmin e shqetësimit, sigurisht, e pamë një muaj më parë, të premten, më 4 korrik, në Hipodromin në Zagreb, ku Marko Perkoviq Thompson, i njohur më së miri për këngën e luftës që fillon me përshëndetjen ustashe, mbajti një koncert ku disa qindra mijëra njerëz, nën britmën e tij „Za dom…“ me zë të lartë, në unison, u përgjigjën „Gati!!!“. Kjo „gati!!!“ jehon ende sot: muajin e kaluar, përshëndetja ustashe në Kroaci është bërë një lloj slogani i çuditshëm i kulturës pop të ditës, djallëzor dhe ogurzi, por kudo i mirëpritur, dhe vetëm disa komentues të arsyeshëm gazetash – si Jellena Lovriq, një veterane e gazetarisë së mirë kroate që bëri emër në vitet tetëdhjetë duke iu kundërvënë me guxim dhe inteligjencë Sllobodan Milosheviqit – shprehën shqetësim serioz për drejtimin në të cilin Kroacia ka ecur tashmë shumë.
Asgjë për asgjë – Koncerti i paralajmëruar i Momçillo Bajagiq Bajaga u anulua në disa qytete kroate në atë kohë, dhe Zoran Pusiq mori një kërcënim të ri. Katër ditë pas koncertit të Thompson – më saktësisht, „koncertit“ – Pusiq mori një letër të nënshkruar „Za dom spremni“. „Fatkeqësisht, ne humbëm mundësinë në vitet ’90 për t’u kujdesur menjëherë për ju. I lutemi Zotit që kjo situatë të mos ndodhë përsëri dhe të mund ta qifshojmë nënën tuaj, domethënë, të na lërë nata të ju gëlltisë. Mos mendoni se nuk po ju ndjekim dhe se nuk do t’ju takojmë, na duhet vetëm një mundësi e vogël për t’u paraqitur“, shkruhej, ndër të tjera, në mesazhin drejtuar antifashistit të njohur dhe luftëtarit kundër ustashëve, nazizmit dhe antisemitizmit. Tre ditë më vonë, ai mori një letër të ngjashme kërcënuese, përsëri të nënshkruar „Za dom spremni“. Ai i raportoi kërcënimet në polici.
Dhjetë ditë më vonë, Boris Millosheviq, president i Këshillit Popullor Serb (SNV), institucioni i vetëqeverisjes së pakicave të serbëve në Kroaci, mori një letër kërcënuese të nënshkruar gjithashtu me përshëndetjen ustashe. Avokati i qetë dhe me qëllime të mira nga Shibeniku, babai i të cilit ishte ushtar kroat në luftën e viteve 1990 dhe gjyshja e të cilit u vra në zonën e çliruar pas Stuhisë, kohët e fundit zëvendësoi Millorad Pupovacin e respektuar si president të SNV-së, një socialdemokrat i cili u udhëhoq vetëm nga konteksti i luftës dhe i pasluftës, për shkak të rrethanave, në politikën e identitetit kombëtar, dhe të dy po bëjnë gjithçka që munden për të qetësuar atmosferën e armiqësisë në Kroaci dhe për të zhvilluar një kulturë pajtimi dhe mirëkuptimi të ndërsjellë. Pothuajse kot: kërcënimi ndaj Millosheviqit është një mesazh i qartë kristal nga e djathta radikale kroate për serbët në Kroaci – nuk ju duam këtu.
Reagimi i Serbisë nuk vonoi shumë. Një javë pasi Millosheviqi mori letrën kërcënuese, Ministria e Punëve të Jashtme e Serbisë u rekomandoi qytetarëve të saj që „nga 1 deri më 10 gusht 2025, të përmbahen nga udhëtimet në Republikën e Kroacisë“. „Ministria e Punëve të Jashtme këshillon qytetarët e Republikës së Serbisë që, nëse gjenden në Kroaci gjatë periudhës së përmendur, duhet të shmangin tubimet dhe tubimet e tjera publike që mbartin rrezikun e situatave incidentale“. Pavarësisht nëse ky rekomandim ishte i justifikuar apo jo, ai shërbeu si një rast për një raund të ri përleshjesh diplomatike me deklarata.
Të enjten, më 31 korrik, me rastin e 30-vjetorit të Stuhisë, në qendër të Zagrebit u mbajt një revista e Ushtrisë Kroate: e gjithë elita politike dhe ushtarake e vendit, së bashku me shumë qytetarë brohoritës, u derdhën në rrugë ku gjëmonin tanket dhe automjetet e blinduara, kamionë ushtarakë tërhiqnin raketa dhe dronë, dhe helikopterë amerikanë dhe aeroplanë ushtarakë francezë fluturonin nëpër qiellin mbi Zagreb. Me atë rast, një media kroate publikoi një titull që zbulon të gjithë absurditetin e asaj parade gjoja paqësore: „Falënderime madhështore luftëtarëve që mbrojtën Kroacinë dhe një revista e një force që nuk kërcënon askënd“. Jo një kërcënim për askënd? Kjo ndoshta dëshmohet më mirë nga të dhënat e publikuara së fundmi, sipas të cilave më shumë se dy mijë e gjysmë njerëz vdiqën vetëm në Stuhi. Sot, askush nuk duket se flet për atë që sjell lufta: vetëm në Kroaci, ajo mori rreth pesëmbëdhjetë mijë jetë; treqind mijë kroatë u dëbuan nga shtëpitë e tyre në vitin 1991; dyqind mijë serbë lanë përgjithmonë shtëpitë e tyre në Kroaci në vitin 1995; një e treta e vendit u shemb; Pasojat e tmerrshme politike, psikologjike dhe emocionale të luftës e shkatërrojnë këtë shoqëri deri më sot. Paradoksi është se ndoshta deklarata më e mirë për luftën këto ditë u dha nga njeriu nga i cili një deklaratë e tillë do të pritej më pak, por edhe që ndoshta di më shumë për luftën – gjenerali kroat Ante Gotovina, komandanti i luftës në Stuhi, i cili, pas dënimit fillestar prej 24 vjetësh burg, u lirua nga Gjykata e Hagës nga akuzat për krime lufte në Stuhi. Në paradën ushtarake, Gotovina u tha gazetarëve: „Lufta është një luginë vdekjeje, njerëz vdesin në të çdo ditë. Kryesisht të rinj. Dhe civilë. Dhe shumë janë dëbuar. Ne i lutemi Zotit për paqe.“ Po, ne lutemi për paqe, sepse në tridhjetëvjetorin e Stuhisë, ndonjëherë duket sikur kjo është e gjitha që na ka mbetur.
Boris Pavelić (Autonomija/Fotografia e kopertinës: Qendra për Edukim Qytetar) / Përkthyer nga: Lenka Rabasović
Teksti është shkruar dhe përkthyer me mbështetjen e ProPeace në Beograd, si pjesë e projektit “Një ditë në muaj” dhe bashkëpunimin e portalit Autonomija dhe PreshevaPRESS.