“Sa herë që e shikoj vajzën time, më kujtohet nëna jote.”
Gorazhde, qyteti hero, ishte shpallur „zonë e sigurt e Kombeve të Bashkuara“, por gjatë luftës në Bosnje dhe Hercegovinë ishte gjithçka përveçse një „zonë e sigurt“. Gjatë bombardimeve të vazhdueshme të qytetit të rrethuar, u vranë edhe shumë fëmijë. Deri më sot, askush nuk është mbajtur përgjegjës për krimet ndaj fëmijëve, as para gjykatave vendore në rajon, e as para Tribunalit të Hagës. Janë dënuar vetëm individë të rrallë për vepra të tjera penale.
Gorazhde ishte nën rrethimin e ish-Ushtrisë së Republikës Serbe (VRS) për 1.336 ditë. Sipas të dhënave të shoqatave të viktimave, gjatë rrethimit janë vrarë rreth 2.000 civilë, prej tyre 148 fëmijë. Sulmet ndaj Gorazhdes u intensifikuan veçanërisht para 31 vitesh, në prill të vitit 1994, kur për më pak se një muaj u vranë 20 fëmijë.
Mirsada Çausheviq atëherë humbi djalin e saj, i cili ishte tetë vjeç. “Në orën 12:05 ra një granatë. I vrau të tre. Djali im u godit nga një copë granate në arterien e zemrës…”, ka rrëfyer ajo më herët për BIRN-in.
Muamer Xhananoviq nga Instituti për Kërkimin e Krimeve kundër Njerëzimit dhe të Drejtës Ndërkombëtare në Sarajevë ka botuar një libër për krimet ndaj fëmijëve në Gorazhde gjatë rrethimit. Siç ka theksuar në atë hulumtim, deri në shpalljen e Gorazhdes zonë të sigurt me Rezolutën 824 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, në maj të vitit 1993, në atë qytet ishin vrarë të paktën 56 dhe plagosur të paktën 225 fëmijë. Pas marrjes së statusit të zonës së sigurt, deri në fund të luftës, janë vrarë 64 fëmijë, ndërsa të paktën 203 janë plagosur. Xhananoviq thekson se fëmijët e vrarë ishin të të gjitha moshave, prej të cilëve 40 për qind ishin parashkollorë. Më shumë se 98 për qind e fëmijëve të vrarë ishin të kombësisë boshnjake.
Kriminelët po vdesin, dhe po vdesin edhe viktimat që mund të dëshmonin për krimet
Në Gorazhde u ngrit një monument për fëmijët e vrarë. Monumenti qëndron, nuk ka fëmijë, nuk ka drejtësi për të vrarët. Për krimet e kryera kundër popullsisë së Sarajevës, anëtarët individualë të Korpusit Sarajevo-Rumun të VRS-së u mbajtën përgjegjës për përgjegjësinë e tyre komanduese. Për Gorazhden, megjithatë, askush nuk u përgjigj në atë mënyrë. Kriminelët vdesin, dhe po ashtu edhe viktimat që mund të dëshmonin për krimet.
Dita e përkujtimit për fëmijët e vrarë të Gorazhdës shënohet çdo vit më 14 maj. Më atë datë, në vitin 1992, u krye vrasja e parë e fëmijëve. Atëherë, para ndërtesës, u vranë Mirsad Qulov (15) dhe Selvira Suloviq (16).
Amilla Zhuniq, katërvjeçare, u vra në 25 maj 1994. Për nënën e saj, përmendorja e fëmijëve të vrarë është „vendi i qetësimit të të gjitha emocioneve të saj, dhimbjes së pafundme dhe vetmisë.“
„Amilla mezi priste të fillonte shkollën, ishte kaq kurioze dhe e gëzuar. E dini si kishte flokë të kaltër, si ajo vajza nga çokollata Seka. Fëmija im i bukur, i pafajshëm… Do t’ju flisja për të ditë të tëra, por e vranë në Ditën e Rinisë. Gjatë këtyre viteve të mundimshme dhe humbjeve kam arritur t’i kaloj. Më vranë vetëm fëmijën tim, dhe unë jam e guximshme, mund të vij këtu, sepse duhet të mbajmë mend“, ka rrëfyer nëna e vajzës së vrarë në vitin 2023 për portalin Klix nga Sarajeva.
„Unë nuk dua të flas për fëmijët si një numër, por si dikush që duhet ta kujtojmë dhe të mendojmë për atë se kush ishin ata, pse u vranë, kush tjetër u vra në familjen e tyre, si quheshin, si duken. Që, përveç familjeve dhe të afërmve të tyre, edhe ne të mendojmë të paktën një herë në vit, për sa vite do të kishin sot, me çfarë do të merreshin, si do të duken, a do të kishin fëmijët e tyre…“, ka rrëfyer Muamer Xhananoviq.
Herojtë e betejës për të plagosurit
Në Gorazhde, i cili para luftës kishte rreth 40 mijë banorë, mbërritën edhe më shumë se 50 mijë refugjatë nga gjithë rajoni i Gornjeg Podrinja. Përmes spitalit të Gorazhdes gjatë katër viteve të luftës kaluan rreth 4.500 të plagosur, dhe vetëm në vitin e parë, nga fillimi i sulmeve ndaj qytetit deri në muajin nëntor, spitali pranoi 1.700 të plagosur.
Në pllakën përkujtimore të varur në hyrje të Spitalit Kantonal në Gorazhde, janë shkruar emrat e punonjësve shëndetësorë që humbën jetën në Gorazhde duke kryer punën e tyre. Përveç të tjerave, ata u munduan të shpëtonin jetën dhe fëmijëve të plagosur. Shoqata e Pavarur e Gazetarëve të Vojvodinës dhe Shoqata e Gazetarëve të BH-së kanë xhiruar dhe një film dokumentar „Herojtë e betejës për të plagosurit“, i cili është dedikuar vuajtjeve të qytetarëve të Gorazhdes gjatë rrethimit.
Ndër emrat e punonjësve shëndetësorë që humbën jetën është edhe emri i doktoreshës Dushanka Vujasiq, e cila disa vite para luftës erdhi të punonte si stomatologe në Qendrën Shëndetësore. Edhe pse pati disa mundësi për të dalë nga qyteti nën rrethim, ajo nuk donte të braktiste Gorazhden. U vra më 27 prill 1993 gjatë bombardimeve të spitalit të Gorazhdes, bashkë me kolegun e saj, gjithashtu stomatologun, Hasan Imamoviq. Nuk është e nevojshme të theksohet se gjatë luftës ata nuk merreshin fare me punën e stomatologjisë. Ata bënin – thjesht – gjithçka, në një qytet ku të gjithë hyrjet ishin bllokuar, ndërsa nga malet përreth qëllohej dhe bëhej mizori me artileri dhe snajperë… Si stomatologe, doktore Dushanka asistonte edhe në operacione kirurgjikale. Dhe gjatë gjithë kohës së luftës, operacionet dhe amputimet e ekstremiteteve bënin pa anestezi dhe me ndihmën e një sharrë të thjeshtë.
Doktoresha e ndjerë Dushica, siç e thërrisnin Gorazhdianet, shpjegoi në një intervistë të korrikut 1992 se ajo qëndroi në Gorazhde „për shkak të pacientëve dhe njerëzve nga ky qytet“. “Unë do të doja vetëm t’i mbijetoja kësaj lufte, të kthehesha në Beograd, në Serbi dhe t’u tregoja të vërtetën njerëzve atje”, tha Dr. Dushica në atë kohë.
Ajo vdiq më 27 prill 1993, në moshën 37-vjeçare, nga granatat e lëshuara nga VRS-ja me sistemin e raketave VBR, të cilat u lëshuan nga drejtimi i Foçës. Ajo ishte në muajin e gjashtë të shtatzënisë. Nuk vdiq menjëherë, por kolegët nuk arritën ta shpëtonin as atë, as fëmijën. Një fëmijë tjetër si viktimë e rrethimit të Gorazhdes…
Sa herë që e shikoj vajzën time, më kujtohet nëna jote
Djali i Dushicës, Sllobodani, i cili ishte shtatë vjeç në vitin 1992, i mbijetoi luftës në Beograd, me gjyshërit e tij. Ai shkoi atje sepse gjyshi i tij, babai i nënës sime, kishte një goditje në tru. Sllobodan tregoi në filmin „Heronjtë e betejës për të plagosurit“ se një kohë ishin të gjithë bashkë në Beograd dhe kur u pa se gjyshi ishte më mirë, Dushica dhe burri i saj Zvonko u kthyen në Gorazhde, duke lënë djalin e tyre në Beograd.
„Ata më lanë atëherë, më lanë ndoshta për një muaj, sepse atëherë ishte thënë se nuk do të ketë luftë, çfarë lufte, dhe askush nuk dyshonte se do të zgjasë katër vjet,“ ka treguar Sllobodani.
Një herë, pas luftës, Sllobodan takoi një grua në Gorazhde, e cila donte shumë ta takonte. Doktoresha Dushica e bindi atë të lindte një fëmijë gjatë luftës. Ajo i tha Sllobodanit se sa herë e shikon vajzën time, më kujtohet nëna jote.
„Dhe pastaj e dëgjon këtë dhe mendon se është mirë kur dikush pas teje ka pasur një ndikim të tillë te njerëzit. Dikush për të cilin e njeh e gjithë Gorazhde, dikush që të gjithë e respektojnë aq shumë, dhe pastaj është një nxitje në jetën tënde të thuash: ndoshta edhe unë jam i tillë„, thotë Sllobodan.
Djali i doktoreshës Vujasiq merret gjithashtu me një punë humanitare. Si terapeut, ai i trajnon prindërit e fëmijëve që kanë paralizë cerebrale, se si t’u lehtësojnë jetën atyre.
Dinko Gruhonjić (Autonomija, naslovna foto: Wikimedia) / Përkthyer nga: Lenka Rabasović
Teksti është shkruar dhe përkthyer me mbështetjen e ProPeace në Beograd, si pjesë e projektit “Një ditë në muaj” dhe bashkëpunimin e portalit Autonomija dhe PreshevaPRESS.