“Krimi ishte shumë i madh, heqja dorë nga alkooli nuk mund të jetë e shpejtë ose pa dhimbje. Por do të ishte shumë e rëndësishme nëse të paktën do të mund të thoshim se ndoshta – ka filluar”
Zehra Turjaçanin, e vetmja që i mbijetoi „turrët e gjalla“ në Vishegrad më 27 qershor 1992, dëshmoi para Gjykatës Ndërkombëtare Penale për ish-Jugosllavinë: „Atë ditë, unë isha e shoqëruar nga nëna ime, dy motrat e mia, dy fëmijët e tyre, kunata ime dhe djali i saj dhe një zonjë tjetër me vajzën e saj (…) Ne të gjithë hymë në shtëpinë e Meha Aliq, kishte shumë njerëz në atë shtëpi (…) Fatkeqësisht, kishte shumë njerëz në shtëpi (…) Pasi na hodhën granata dore, shpërtheu një zjarr, një zjarr. Dhe kjo ndodhi shumë shpejt, shumë shpejt. Zjarri u përhap shumë shpejt, njerëzit po digjeshin të gjallë, po qanin, është thjesht e papërshkrueshme ajo që dëgjova…“
Dhe ndërsa xhelati i Vishegradit, Millan Llukiq, kundër të cilit dëshmoi Zehra Turjaçanin, po vuan dënimin me burgim të përjetshëm, duke kërkuar më kot „falje“, krimi i tij vazhdon të jetojë i pandëshkuar në Vishegrad, ashtu si viktimat jetojnë pa drejtësi. Sepse krimi nuk mbaron me ndëshkimin e një përbindëshi – ai vazhdon derisa të ndryshojë sistemi që e bëri të mundur. Dhe nuk ka diçka të tillë në Vishegrad dhe në të gjithë entitetin e Republikes Serbe.
Si përkujtesë, Millan Llukiq u dënua me burgim të përjetshëm për mizori që as nuk mund të numërohen. Ndër të tjera, në qershor të vitit 1992, ai vrau më shumë se 70 gra, fëmijë dhe të moshuar boshnjakë në një shtëpi në rrugën Pionirska në Vishegrad, duke i barrikaduar viktimat në një dhomë të shtëpisë, duke i vënë flakën shtëpisë dhe duke qëlluar me armë automatike ata që përpiqeshin të iknin nga dritaret. Ai vrau 72 gra, fëmijë dhe të moshuar boshnjakë në një shtëpi në Bikavac, mbi Vishegrad, duke i detyruar viktimat të hynin në shtëpi, pas së cilës ai barrikadoi të gjitha daljet dhe futi disa pajisje shpërthyese në shtëpi. Ato ishin „turrët e gjalla“, një nga krimet më monstruoze në luftën në Bosnjë dhe Hercegovinë.
Llukiq ishte udhëheqësi i „Shqiponjave të Bardha“ ose „Hakmarrësve“, një grup „paramilitar“ lokal serb i Bosnjës në Vishegrad, në Bosnjën dhe Hercegovinën juglindore, i cili bashkëpunoi me policinë dhe njësitë ushtarake lokale për të imponuar një sundim terrori mbi popullsinë lokale boshnjake gjatë luftës së viteve 1992-1995. Ky ishte rasti në të gjithë Podrinjën, nga Foça në Bijelinë, në përputhje me „qëllimet strategjike“ të autoriteteve të luftës serbe të Bosnjës, domethënë spastrimin etnik. Millan Llukiq, ai „hero“, u kap në Argjentinë, ku u fsheh siç bënin dikur nazistët. Të gjitha këto fakte nuk e penguan promovimin e „librit“ të atij vrasësi masiv të organizohej, për shembull, në famullinë e Kishës së Shën Savës në mes të Beogradit në vitin 2011.
Bakira Haseçiq, presidente e Shoqatës „Gratë Viktima të Luftës“, e cila bashkon gratë e përdhunuara gjatë luftës në Bosnjë dhe Hercegovinë, një nga viktimat e Millan Llukiq, tha në atë kohë se do të donte ta gjente librin për të parë nëse xhelati i kishte renditur të gjithë njerëzit që i kishte djegur.
„Millan Llukiq më përdhunoi, si shumë vajza dhe gra në Vishegrad. Ai vrau gra, fëmijë dhe të moshuar. Kur nuk dinte çfarë të bënte më, i ndau me forcë vajzat e mitura nga prindërit e tyre dhe i çoi në një drejtim të panjohur. Midis tyre ishte edhe vajza e kunatit tim, Allma Haseçiq“, tha ajo. Allma ishte 10 vjeç.
A është e mundur të jetosh pas krimeve të tilla?
Për shkak të „turrët e gjalla“, për shkak të përdhunimeve masive në Bikavac, as kënga e vjetër sevdalinka „Në qytetin e bukur të vjetër të Vishegradit“ nuk këndohet më në shoqërinë e mirë. As nuk ha peshk nga „Drina e thellë“ që ka „rrjedhur atje për shekuj“, dhe nga e cila kanë bërë një varr masiv. As nuk është e lehtë të kalosh urën e famshme mbi Drina, nga ku xhelatët i hodhën bashkëqytetarët e tyre të vrarë në lumë. Të gjithë e dinë për këtë në Vishegrad, por askush nuk do ta thotë me zë të lartë. Konspiracion heshtjeje midis popullsisë vendase. E cila zgjat për 33 vjet… Disa heshtin dhe kështu mbeten bashkëpunëtorë të heshtur në krim, dhe viktimat heshtin sepse nuk u lejohet të flasin, pasi krimet masive festohen shumë shpesh në atë pazar. A është e mundur të jetosh pas krimeve të tilla? Natyrisht, është, nëse mund ta quash jetë. Sepse kushdo që mundet, ikën nga Vishegradi, për shkak të „mungesës së perspektivës“.
Duhet pranuar se ka edhe përpjekje cinike për të imituar jetën. Atje, në hyrje të qytetit qëndron tabela „Vishegrad – Qyteti i Turizmit“. Organizohen edhe ekskursione për fëmijë, kështu që ata vizitojnë urën, Bikavacin, si dhe „Andriqgradin“, atë „shembullin më mbresëlënës të kiçit nacionalist në zonën e ish-Jugosllavisë“ (Viktor Ivançiq). Vizitohen edhe manastiret, pranë të cilave ka edhe shtëpi boshnjake të plaçkitura dhe të djegura. Fëmijëve mezi u tregohet historia „e fundit“ në ekskursione. Duke i lënë pa kontekst, ata përpiqen me vetëdije t’i bëjnë bashkëpunëtorë në të keqen, edhe pse as nuk kishin lindur atëherë.
Mezi, mësuesit i çuan ata për të vizituar shtëpinë e Adem Omeragiq në rrugën Pionirska, ku, më 14 qershor 1992, më shumë se 70 civilë boshnjakë – gra, fëmijë dhe të moshuar – u dogjën. Viktima më e re ishte vetëm dy ditëshe, ajo as nuk mori vesh një emër. Ata mezi vizituan shtëpinë e Meha Aliq, ku më 27 qershor të të njëjtit vit, 72 civilë boshnjakë u dogjën – përfshirë gra, fëmijë dhe të moshuar – dhe viktima më e re ishte një vjeç.
Ndoshta, Zoti na ruajt, i çuan studentet në „Hotelin dhe Spa Vilina Vlas“ pranë Vishegradit? Sepse rreth 200 gra dhe vajza u përdhunuan atje në vitin 1992. Disa prej tyre u vranë dhe disa kryen vetëvrasje. „Nuk ka vend ose dhomë në hotelin ‘Vilina vlas’ që të mos jetë vend krimi. Ata vetëm e lyen dhe ndërruan dyshekët. Keni dëshmi nga të mbijetuarit për atë që ndodhi nga recepsioni, pishina, bodrumi, deri te dhomat“, tha Bakira Haseçiq në një rast tjetër.
„…Vetëm ti, i dashur, nuk je në Bikavac/ Vishegradi qyteti, ku është i dashuri im…“ I dashuri është në ndonjë varr. Nuk dihet se cili. Ata thonë se „qytetarët e zakonshëm“, popullsia vendase, e dinë se ku janë eshtrat e boshnjakëve të djegur, por nuk do të thonë. Përveç dy të përmendurve, në Vishegrad kishte edhe nëntë turrë të tjera të gjalla. Zogjtë ikën, të frikësuar nga zjarri i ferrit. Asgjë nuk është si më parë dhe bilbilat nuk këndojnë…
Ata i justifikojnë, i festojnë dhe i thirrin përsëri ato
Në vendimet e Tribunalit Ndërkombëtar Penal për ish-Jugosllavinë, thuhet se Vishegradi iu nënshtrua „një prej fushatave më të pamëshirshme të spastrimit etnik në konfliktin boshnjak“.
Në Vishegrad, çdo vit organizohet një lloj „parade çetnike“, ku festohet komandanti i tyre, kuislingu Dragolub Mihailloviq, i njohur si Drazha. Çetnikët e tij dogjën 82 boshnjakë, midis të cilëve kishte një numër të madh grash dhe fëmijësh, 50 vjet më parë, në janar 1942, në qytetin Dobrun pranë Vishegradit. Ishte vetëm një nga shumë krimet çetnike të asaj kohe. Këngët e mëposhtme këndohen gjithashtu në tubimet aktuale çetnike: „Do të jetë përsëri ferr dhe Drina e përgjakshme, ja ku vijnë çetnikët nga malet serbe“. Nuk është, pra, se ata „nuk dinë“ për krimet ose se i mohojnë ato. Ata i justifikojnë, i festojnë dhe i përmendin ato përsëri.
Në kujtim të viktimave të Vishegradit, të mbijetuarit hedhin tre mijë trëndafila në Drina çdo vit. Ndoshta atëherë fëmijët duhet të çohen në një ekskursion… Ndoshta atëherë Vishegradi, dhe jo vetëm Vishegradi, do të bëhej përsëri një qytet dhe do të pushonte së qeni një varr masiv me një tabelë reklamash turistike.
A ka ende shpresë që një ditë, disa fëmijë dhe nipër e mbesa do t’i pyesin baballarët dhe gjyshërit e tyre: ku ishit dhe çfarë bëtë gjatë luftërave të viteve 1990 në Jugosllavi? Pse nuk hahej peshku nga Drina?
Siç tha dikur dikush i mençur, shpresa qëndron te bijtë dhe bijat që i mohojnë baballarët e tyre me nxitim. Jo për të pranuar traumën ndërgjeneracionale. Jo për të pranuar të trashëgojnë një krim që nuk e kanë kryer. Për të mirën tuaj. Për hir të fëmijëve të tyre dhe të fëmijëve të fëmijëve të tyre. Ndoshta janë pikërisht disa nga këta bij, bija dhe nipër e mbesa, të cilët për muaj të tërë ecin me këmbëngulje rrugëve të qyteteve në Serbi duke kërkuar drejtësi për të vrarët. Tani për tani – për ata që u vranë nën tendën e Novi Sadit. Tani për tani, përmes përqafimeve me boshnjakët dhe boshnjakët nga Sanxhaku. Krimi ishte shumë i madh, të kthjellohesh nuk mund të jetë as e shpejtë dhe as pa dhimbje. Por do të ishte shumë e rëndësishme nëse të paktën do të mund të thoshim se ndoshta – ka filluar.
Dinko Gruhonjić (Autonomija/naslovna fotografija: kulturasjecanja.org) / Përkthyer nga: Lenka Rabasović