“Fabrika e vdekjes mund të mos funksionojë më dhe mund të jetë mbyllur tre dekada më parë, por e keqja prej saj – vazhdon ende.”
„Ajo ishte aty, infermiere. E shtatzënë. E dërguar në kamp nga Sanski Most. Lindi. Pa doktor. Pa familje. Pa Zot. Pa askënd. Vetëm dhimbje, lotë dhe gjak. Lindi. Që fëmija — fëmija që ende nuk kishte qarë siç duhet për herë të parë — ta vrisnin monstruozët. I shkelur. Me këpucë ushtarake. Koka nën gishta të ushtarëve. Ushtarë të ushtrisë së republikes të vetëshpallur. Hej mendje!? A po e kujtojmë Kamenicën?“
Tridhjetë vjet. Kanë kaluar 30 vite të ftohta që nga ai fanatik i tmerrshëm mes pemëve afër Drvarit në Bosanska Krajina, i mbyllur në vitin 1995. Kampi i Kamenicës. Frika u mbyll fizikisht. Por kampi i Kamenicës nuk është i mbyllur për ne. Nuk mbyllet tek nëna, e porsalindura e së cilës është shkelur me çizme menjëherë pas lindjes. Nuk mbyllet në Midha, Hilma, Mesud, nuk mbyllet në nënën e Fatime Brehremit, e cila varrosi djalin e saj të vetëm. Ajo humnerë e së keqes shfaqet teksa kujtojmë rreth 50 trupa të gërmuar, ose më mirë thënë, të nxjerra nga gropa e Golubnjaçës. Dhe humnera, tre dekada në shpirtrat tanë, nuk është e mbyllur.
Sepse shpirti i atij kampi – ishte i gurtë. I ftohtë. I pamëshirshëm. I turpshëm. Edhe sot hesht Kamenica, atje në perëndim të Bosnjës. Hesht kaq shumë sa që pak kush di për atë Kamenicë, përveç familjeve të të vrarëve dhe të zhdukurve, siç i thonë atyre të cilëve ende nuk ua kemi gjetur mbetjet trupore.
Dhe një fëmijë u vra në atë Kamenicë të tillë dhe të tillë. E dini ju këtë?
Thonë se nuk dihet emri i asaj infermiereje. E shtatzënë. E dërguar në kamp nga Sanski Most. Lindi. Pa doktor. Pa familje. Pa Zot. Pa askënd. Vetëm dhimbje, lotë dhe gjak. Lindi. Që fëmija — fëmija që ende nuk kishte qarë siç duhet për herë të parë — ta vrisnin monstruozët. I shkelur. Me këpucë ushtarake. Koka nën gishta të ushtarëve. Ushtarë të ushtrisë së vetëshpallur të republikës. Hej mendje!?
Sadmir Allibegoviq, president i Shoqatës së të burgosurve të Sanski Most, do të kujtojë se nga ky qytet gjatë vitit 1992 janë dërguar rreth 15 persona në kampin „Kamenica“, por asnjë nga ta nuk ka mbijetuar. Asnjë, sa e tmerrshme tingëllon ky fjalë!
„Ndër ta është edhe një infermiere që ishte shtatzënë dhe lindi në kamp. Sipas dëshmive të të burgosurve të tjerë, fëmija pas lindjes u vra duke i shtypur kokën me këpucë një ushtar. Kurrë nuk kemi arritur të marrim informacion se ku ndodhen trupat e tyre“, thekson Allibegoviq.
Ai tha për Detektor.ba se ende po kërkojnë për 90 persona që humbën jetën gjatë luftës në Sanski Most, si dhe se po kërkojnë për 30 persona që ishin të burgosur në „Kamenicë“.
Dhe askush nuk bën asgjë. Edhe nëse dikush ngrihet për shkak të atij fëmije, atij foshnje, që nuk kishte kohë as të merrte frymë?
Sepse ai fëmijë nuk ishte “i yni”. Nuk mbante mbiemrin “të vërtetë”. Nuk kishte asgjë tjetër veç jetë. Dhe kjo i shqetësonte monstrat çetnike. Dhe tani thua, si të harrosh, si të falësh? Si ta kthejmë Kamenicën në një fusnotë në histori?
Kampi i Kamenicës nuk është një shënim. Kamenica është një plagë
“Kam humbur djalin tim të vetëm… Nga informacionet që kemi marrë thuhet se ai është sjellë nga Orashaci në këtë kamp të Kamenicës. Më vonë është transferuar në Ripaç, ku një farë Nebojsha, i njohur si Boksier, e ka nxjerrë jashtë dhe e ka lënë të ikë dhe pastaj e ka qëlluar në shpinë”, tha Fatima Behrem për Radion Evropa e Lirë.
Razija Meshiq e pa për herë të fundit vëllain e saj Sallku Behrem, pas të cilit mbeti gruaja dhe dy fëmijët, në fshatin e tij të lindjes, Orashac.
“Duart e tij ishin të lidhura me tel në Oraq, në shkollën ku ishin të burgosur. Aty e pashë për herë të fundit. Më pas e kaluan në kampin Kamenica. Kam dëgjuar që ndonjëherë e çonin në Rajnovce dhe e kthenin këtu… Para tre vjetësh erdhën te ne djemtë e hallës dhe në oxhak gjetën edhe fanellën e tij dhe një letër.“
Dhe dëshmitë vazhdojnë e vazhdojnë. Si në një shirit lëvizës…
Jeta më e lirë se një ndezës dhe më e shtrenjtë se flaka
Midho Druzhiq nga Bosanski Petrovac thotë se të gjithë ata që shkuan për hetim – u vranë. Askush nuk u kthye. Si në kampet naziste. Si në fabrikat më të tmerrshme të vdekjes. Vetëm që këtu nuk ka dënime për gjenocid dhe holokaust. Vetëm „rastet individuale“. Vetëm 15 vjet për Ratko Dronjkun, drejtorin e kampit. Vetëm 8 për Dragan Rodiqin, rojen e njohur si Shaulla. Dy njerëz të pabesë, në makinerinë e së keqes, që morën dënime qesharake.
E dini se çfarë do të thotë kjo?
Kjo do të thotë se jeta e dikujt vlente sa një çakmak nga duty free shop. Ose më pak. Dhe jeta e foshnjës? Më e vogël se çorape. Më e vogël se një ndeshje.
Kamenica është vendi ku janë zhdukur familje të tëra.
Hillmo Kozllica nga Orashac thotë se në qelinë ku ai kaloi tre muaj, të burgosurit gdhendën një mesazh me thonjtë e tyre: „Kush i mbijeton kësaj, do të jetojë 100 vjet“. Kjo ishte terapia e tyre. Ishte një ndihmë psikologjike për ta. Kjo ishte shpresa e tyre. Vetëm ajo pjesë e simbiozës së një gozhde njeriu dhe metali të qëruar, e kopjuar në shkronja dhe shkronjat në një mesazh. Vërtet kush i mbijeton Kamenicës do të ketë jetë. Por ishte e nevojshme të mbijetohej në një vend ku vdekja me uniforma çetnike mori më shumë se 50 për qind të njerëzve.
Nuk kishte kamp më të vogël, më jetëgjatë me një shkallë më të lartë të vdekjeve. Kur thua vdekshmëri, në Kamenicë nënkupton vrasjen e një njeriu. Në mënyra të ndryshme: vdekje me rrahje, vdekje nga uria, vdekje me armë zjarri, vdekje nga një plumb në ballë…
Po Mesud Imshireviq? E rrihnin çdo ditë. Me të ishte edhe një serb në izolim. Nuk donte të merrte pushkën dhe të shkonte në fushën e betejës. E rrahën edhe atë. Sepse ideologjia vret gjithçka që nuk futet në matricë. Asgjë personale, thjesht një “projekt”. serbishtja e madhe.
Dhe projekti ishte – të vrasësh dhe të pastrosh
A e dini se çfarë do të thotë „pastrim“? Kjo do të thotë të vrasësh njerëz. Njerëz, jo armiq. Kishte pleq, gra, fëmijë. Dhe fëmijët, dua të them që nuk kanë qarë ende.
Dhe tani, tridhjetë vjet më vonë, kampi i Kamenicës nuk ka as shenjë. As një kryq. As një kryq. As edhe një pamje. Nuk ka asnjë tabelë. Në shkollën e rrënuar, se hej, kampi ishte në shkollë, ka një gërmadhë të së keqes. Në vend të shkollës, është një gërmadhë vdekjeje.
Vetëm një pyll. Vetëm era. Era e Krajinës së lartë. Vetmia dhe fantazmat. Dhe ata që ende kujtojnë.
Seid Omeroviq nga Shoqata e të Burgosurve të Kampit të Bosnjës dhe Hercegovinës thotë se të mbijetuarit dhe ata që u vranë nuk morën kurrë status. As të drejta. As trajtim. As pension. Dhe trupat e tyre – ata janë fjalë për fjalë të ngulitura në themelet e Bosnjë dhe Hercegovinës. Pra, të gjallët dhe të vdekurit janë në Kamenicë, disi në një botë të ndërmjetme ku dimë vetëm se nënat janë ende në kërkim të eshtrave të fëmijëve të tyre, që gratë kërkojnë eshtrat e burrave të tyre, se familje të tëra janë „zhdukur përgjithmonë“ – lexuar të vrarë. Dhe kështu me radhë për tre dekada të forta. Ashtu si trishtimi dhe vetmia zhurmojnë nëpër Krajinën e lartë, ashtu edhe shteti i trishtuar dhe i vetmuar nuk i sheh as të mbijetuarit, as të vdekurit, as Kamenicën të ngujuar mes rrënojave dhe imagjinatës.
Por kush (duhet) ta shohë atë?
Sepse ata që sundojnë këtë vend sot nuk shohin asgjë. Për ta, të burgosurit e kampit janë „e kaluara“. Një gjemb në këmbë. Një relike e së shkuarës, ndërsa në pritje pyetja ‘a janë ende gjallë?’
Po Kamenica? Tre dekada nga mbyllja? Është një kujtesë se e keqja ende jeton në kolltuqe. Se ideologjia që ka qeverisur Kamenicën është sot në kuvende. Më e gjallë se kurrë, të them të drejtën!
Dhe më lejoni t’ju pyes – sa kohë do të heshtim për fëmijën nën çizme?
Sepse të mos flasësh për këtë do të thotë të jesh bashkëpunëtor
„Çdo herë gjatë gjithë këtyre viteve vetëm pyes dhe ftoj të gjithë ata që dinë të na tregojnë… Është e vetmja mënyrë për të filluar një jetë tjetër, për t’i dhënë fund historive tona dhe për të vazhduar më tej. Deri në atë moment të gjithë janë fajtorë për mua dhe familjen time dhe i mbaj përgjegjësi të gjithëve“, tha me të drejtë Emina Mashinoviq, e cila është në kërkim të trupit të bashkëshortit të saj, i cili nuk është gjetur deri më sot.
Prandaj, nëse është e vështirë për ju të lexoni – edhe më mirë. Nëse të përvjellet barkun – mirë. Sepse kjo do të thotë se je gjallë. Se ke shpirt. Se keni vetëdije dhe ndërgjegje. Dhe nëse nuk ju intereson – atëherë dijeni se do të ishit një roje ideale në Kamenicë.
Unë nuk do të hesht. Dhe nuk do të ndalem kurrë së shkruari për një foshnjë, emrin e të cilit nuk ia dimë. Për nënën, trupi i së cilës nuk u gjet. Për një njeri që gdhendi me thonjtë e tij një mesazh për jetën e një shekulli pas Kamenicës. Për një popull të cilit drejtësia i vjen me një lugë, nëse fare.
Sepse fabrika e vdekjes në Kamenicë mund të mos funksionojë më dhe mund të jetë mbyllur tre dekada më parë, por e keqja prej saj ende marshon.
Dhe nuk do të ndalojë. Deri sa ta ndalojmë ne.
Me shkrim. Me të vërtetën. Me emër dhe mbiemër.
*
„Le të dhemb. Thjesht le të dhemb. Sepse vetëm ai që thotë, që e ndjen dhimbjen — kujton. Dhe ata që nuk e mbajnë mend po presin radhën nën çizme.
(Autonomija/fotografia në ballinë: printscreen/Federalna.ba) / Përkthyer nga: Lenka Rabasović