“Ai më kap dorën, njerëz, nuk do të doja që askush, dhe kurrë askush prej jush, të përjetonte atë shtrëngim të një fëmije gjashtë ose shtatë vjeç”
Ishte 14 korriku i vitit 1995, vonë në mbrëmje. Një anëtar i rezervës së Brigadës së Zvornikut mori urdhër nga shefi i parkut te automjeteve që të çonte arka me ushqim dhe pije në Orahovac, një fshat që ndodhet rreth gjashtë kilometra në rrugën drejt Tuzlës. Së pari, ai u ndal te shkolla e fshatit në Grbavci pranë Orahovacit, ku shkarkoi disa sanduiçe, ëmbëlsira, lëngje dhe ujë të thartë, dhe pastaj vazhdoi rrugën e tij. Një grup ushtarësh të lodhur e priste në livadhe më pak se një kilometër larg shkollës. Gjatë gjithë ditës ata qëllonin burra dhe djem të sjellë nga Srebrenica, ishte punë e vështirë, njerëz të uritur dhe të etur, grevistët kishin nevojë për përforcime. Përpara se të çoheshin në vendin e ekzekutimit, viktimat u vendosën në shkollën e fshatit, në palestër, të mbushura si sardele.
Të uritur, të etur, të ngjeshur në një sallë të nxehtë e pa ajër, ata pritën me orë të tëra për të parë se çfarë do të ndodhte. Kur u bë e padurueshme, ata filluan të bërtisnin, por pastaj rojet qëllonin mbi kokat e tyre dhe gjithçka shpejt u qetësua. Një i burgosur u përpoq të rebelohej. Ai u ngrit dhe bërtiti: „Mos kini frikë! Shikoni sa shumë jemi! Nga çfarë keni frikë?“ Ushtarët e tërhoqën jashtë, një e shtënë u dëgjua dhe ai nuk u kthye më.
Një oficer me flokë të zinj dhe syze dielli u tha të burgosurve se të gjithë do të transferoheshin në kampin e Batkoviq. Së pari, ua lidhnin sytë me një shiri, pastaj i ngarkuan në kamionë ushtarakë dhe i çuan diku. Megjithatë, askush nuk arriti në Batkoviq dhe as nuk kishim me qëllim t’i çonin atje. Nga burrimi që ndodhet disa qindra metra larg shkollës, ndahet një rrugë fushore që kthen djathas drejt një mbushjeje hekurudhore. Ka livadhe në të dyja anët. Një livadh shtrihet pjesërisht përgjatë një kodre, dhe pak më tej është një pyll i dendur gjetherënës. Zona midis argjinaturës hekurudhore dhe pyllit u zgjodh si vendi i ekzekutimit masiv.
Të përfundosh gishtin e madh të këmbës
Gjatë gjithë ditës, breshëritë jehonin nga ai vend. Polici ushtarak Stanoje Birçakoviq dëshmoi për këtë në gjyqin e Vujadin Popoviq dhe të tjerëve: „Ndoshta burri as nuk i lidhi ato të shtënat e para. Më vonë, është e vërtetë që u dëgjuan të shtëna të vazhdueshme me breshëri. (…) Kjo përsëritej gjatë ditës në intervale të caktuara kohore… Nuk e di sa intervale kishte gjatë ditës. Ajo shtënë e intensifikuar me breshëri mund të zgjaste dhjetë deri në pesëmbëdhjetë minuta.“
Kur i çonin të burgosurit në livadh, pushkatimi fillonte menjëherë. Nga një të paktët që mbijetoji dëshmoi në gjyqin kunder Radovan Karaxhiqit:
“Nuk e di sa zgjati udhëtimi me kamion, por nuk zgjati shumë. Kur arritëm në fushë, pashë në anën e majtë kufoma, shumë të vdekur. Atëherë kuptuam se ku na kishin çuar. Ne po kalonim me kamion pranë kufomave, dhe kur kamioni vazhdoi përmes një livadhi dhe ktheu djathas, pash po aq të vdekur edhe atje. Kamioni ndaloi. Na thanë që duhet të zbrisnim shpejtë. Pastaj na rreshtuan në një vijë. Sapo u largua kamioni, ata filluan të shtinin mbi ne nga përpara. Disa njerëz që qëndronin pas meje ranë mbi mua. Unë rashë përmbys, ndërsa ata ranë sipër meje. Kur pushuan breshëritë, filluan të shtinin me plumba të veçantë. Nëse dikush ende jepte shenja jete, e vrisnin. U përpoqa, të rrija sa më i qetë. Ata u larguan për të mbushur përsëri armët e tyre automatike.”
Shoferi i provizionit për ekzekutorët e lodhur mbërriti në mbrëmje, kur masakra ishte në kulmin e saj. Ekzekutorët e mbushën atë livadh me kufoma, kështu që vranë boshnjakë në livadhin pranë rrugës dhe pranë burimit. Rruga nuk ishte e mbyllur për trafik të rregullt, kalonin automjete, shoferë kuriozë dhe udhëtarë të tjerë ndalonin dhe shikonin malin me kufoma.
Shumë vite më vonë, në shkurt të vitit 2007, shoferi i provizionit dëshmoi atë që pa para Tribunalit të Hagës në gjyqin e Popoviq-it dhe të tjerëve. Ai tha se disa vranë me kënaqësi, dhe disa sepse duhej. Grupi i parë i ekzekutorëve përfshinte një djalë që dëshmitari nuk do ta harrojë kurrë: „Një nga djemtë, ai ishte djali i duhur për këtë, ai pa gishtin e këmbës së dikujt të lëvizte. Nuk di si ta përshkruaj sjelljen e tij, fjalët e tij. Ai tha se duhej të shkonte dhe ta rrihte atë gisht të këmbës. E dini, nuk ishte koka apo ndonjë pjesë tjetër e trupit, vetëm ai gisht e bezdiste dhe duhej ta përfundonte. Dhe mendoj se në atë tmerr ai mund të kishte vepruar më njerëzisht, e dini, nëse nuk do të shqetësohej nga ai gisht ose ndoshta një fije floku që po lëkundej në erë“.
Kthimi nga të vdekurit
Dhe pastaj një pamje surreale u shfaq para shoferit që po qëndronte pranë kodrës me kufoma të sapopushtuara: „Nga ai grumbull të vdekurish, ai grumbull që nxjerr tym, nuk duken më si trupa njerëzish, por si një grumbull mishi, i copëtuar, papritmas del një burrë, them një burrë, një djalë pesë ose gjashtë vjeç. Njerëz, është e pabesueshme, është e pabesueshme. Një qenie e gjallë del dhe lëviz drejt rrugës ku po qëndrojnë djemtë me pushkë automatike që po përfundonin atë që po bënin.“ Ai fëmijë po ecën drejt tyre. Dhe u bë heshtja. E gjithë ushtria, e gjithë policia, që po qëllonin kaq lehtë, disa prej tyre po e bënin sepse duhej, po e shikonin atë fëmijë, të gjithë, plotësisht.
Nëse një burrë mbi shtatëdhjetë vjeç do të kishte dalë, do të kishte qenë e tmerrshme, jo një fëmijë, por një fëmijë i pafajshëm dhe i ëmbël. Ishte e mbuluar me pjesë të zorrëve të të ekzekutuarve të tjerë. Ndërsa dilte nga grupi i atyre që u qëlluan, ata bërtitën: ‘Baba, baba, baba, ku je, baba, ku je?’ Ai zotëri, më falni, përdora fjalën zotëri, ai oficer, mendoj se ishte një nënkolonel, mendoj se kryesisht një kolonel, u kthye aq ashpër nga djemtë me armë automatike, sa tha: ‘Çfarë po prisni? Përfundojeni me të!’
Oficeri që urdhëroi vrasësit vartës ta përfundonin vrasjen e djalit të vogël ishte në fakt nënkolonel Vujadin Popoviq, kreu i sigurisë së Korpusit të Drinës të VRS-së. Ai e merrte pagën nga paratë e taksapaguesve nga Serbia. Pas luftës, ai përfundoi në Hagë, i dënuar me burgim të përjetshëm për gjenocid, shfarosje, vrasje dhe persekutim.
Babi ku je, ku je
Shoferi vazhdoi dëshminë e tij, duke folur për reagimin e papritur të ekzekutorëve ndaj urdhrit të nënkolonelit Popoviq: „Djemtë, më besoni, djemtë iu drejtuan atij, ata që ishin të lumtur të vrisnin, kishte edhe nga ata që ishin të lumtur të vrisnin, iu drejtuan dhe i thanë: ‘Zotëri, keni një armë, përfundojeni, ju lutem, pse nuk e përfundoni?’ poshtë, pastaj me fishekun tjetër që duhet të sillet dhe të plotësohet’.
Nëse nuk e bën, dikush tjetër do ta vrasë, nëse nuk vdes tani, do të vdesë në raundin tjetër. Është më e lehtë të vrasësh një djalë në një turmë, midis të burgosurve të tjerë, sesa vetëm kështu. Sepse puna e vrasjeve masive dhe gjenocidit duhet të „përfundohet“. Ushtarët e futën djalin në kamion, por ai vazhdonte të bërtiste: „Gjyshe, gjyshe, ku je, ku je…?“ Ai ishte i mërzitur, kishte konvulsione, filloi të bërtiste: „Nuk do, nuk do, nuk do, nuk do, nuk do!“ Pastaj shoferi i furnizimeve mendoi: „Dhe pastaj ndërhyra, për të ndihmuar të gjithë situatën… dhe fëmijën. Thashë: ‘E di çfarë, do ta ndez dritën në furgonin tim, do ta ndez muzikën për ta shpërqendruar nga e gjithë kjo. Për ta sjellë në realitet. Ai nuk e di më se ku është apo çfarë po ndodh.’
Hyra në furgon dhe ndeza dritën, ndeza radion, gjeta stacionin lokal të radios. I thashë: ‘Hyr brenda, eja tek unë. Eja çikë. Shiko, kam dritë, muzikë’. Dhe ai më shikoi, më kapi për dore, nuk do të doja që askush dhe kurrë askush prej jush të përjetonte atë shtrëngim të një fëmije gjashtë ose shtatë vjeçar. Më dhembi krahu. U ktheva për të parë se çfarë force kishte fëmija. Dhe u nisa ta ktheja atë me të tjerët. Ju tashmë e dini se kush tjetër. Në mënyrë që raundi tjetër të mbaronte me të. Nga vendi i quajtur Oraç, drejtova makinën drejt shkollës fillore, gjimnazit. E dija që nuk duhej ta lija aty.“
Fëmijë të vrarë
Në vend që ta çonte djalin në shkollë, nga ku do të transportohej me kamion në livadh, së bashku me të tjerët dhe do të përfundonte atë që kishte filluar, shoferi e çoi në spitalin e Zvornikut. Ai i gënjeu mjekët se e gjeti djalin në pyll, për ta shpëtuar nga të shtënat, dhe ata i ofruan ndihmë mjekësore, sepse ishte plagosur në këmbë dhe në krah. Emri i djalit është Fahrudin Muminoviq, ai u soll në vendin e të shtënave me babanë dhe fqinjët e tij. Ai ishte shtatë vjeç atëherë. Në gjyqin e Popoviqit, Fahrudini dëshmoi se ai dhe babai i tij u detyruan të hipnin në kamion, se kjo ndodhi natën, u nxorën jashtë dhe u urdhëruan të shtriheshin në bar, dhe pastaj qëlluan. Ai gjithashtu kujton se mjeku në Zvornik i bëri një injeksion, pas së cilës ai ra në gjumë, dhe se i qepën krahun dhe këmbën.
Fahrudini pati fatin që i mbijetoi mrekullisht të shtënave dhe u prit nga një shofer i cili dëshmoi në gjykatë nën kodin PW-101, por 694 fëmijët që u vranë në Srebrenicë në korrik të vitit 1995 nuk patën aq fat. Nuk kishte askush për t’i ndihmuar. Ne gjithashtu e dimë se si dukej, pamë videon në të cilën „Škorpioni” (Akrepat) vrasin djemtë, pasi më parë i kishin tallur. Edhe ajo video e tmerrshme e transmetuar në televizionin kombëtar, videoja e ekzekutimit që u pa nga e gjithë Serbia, nuk ndihmoi në ndryshimin e qëndrimit mbizotërues ndaj Srebrenicës. Gjenocidi ende mohohet dhe relativizohet gjerësisht, pavarësisht faktit se është krimi më i dokumentuar në histori.
Mbulesa e gjurmëve
Shumica e shoqërisë serbe, e udhëhequr nga elita dominuese politike, intelektuale, kishtare dhe çdo elitë tjetër, në fakt bashkëpunon me ekzekutorët dhe vazhdon punën e tyre, brenda kufijve të aftësive të tyre. Mohimi i krimit dhe fshehja e gjurmëve nuk filloi pas masakrës, por gjatë vetë vrasjes. Ndërsa të shtënat po zhvilloheshin në Orahovac, ekskavatorët nga batalioni i inxhinierisë së Brigadës së Zvornikut tashmë po hapnin gropa për varre masive. Midis gërmuesve ishte Cvijetin Ristanoviq, i cili dëshmoi për këtë në Hagë. Ai mori një urdhër nga komandanti i këtij batalioni, Major Dragan Jokiq, për të çuar makinën e tij në shkollë. Ishte më 14 korrik në fillim të pasdites.
Tek shkolla i thanë të shkonte te burimi dhe pastaj do ta shihte vetë. E çuan në livadh, ku ishin ngulur katër kunja, ku duhej të hapte një gropë 15 metra të gjatë, dy deri në tre metra të gjerë dhe një e gjysmë deri në dy metra të thellë. Ristanoviqi iu hodh punës, pas pak një ushtar iu afrua, i tha të ndalte makinën, të zbriste prej saj dhe pastaj të shkonte te argjinatura hekurudhore dhe t’i kthente shpinën gropës, të mos shihte se çfarë po ndodhte.
Eskavatori dëgjoi zhurmën e një kamioni pas tij: „Kur kamioni erdhi atje, u ndal… Dua të them, u ndal. Pati një britmë ‘dilni jashtë’ e kështu me radhë. Pas kësaj, pas një periudhe të shkurtër kohore, u dëgjuan breshëri zjarri.“ Kur mbaruan të shtënat e kësaj plumbi, Ristanoviqit iu urdhërua të vazhdonte gërmimin. Duke u kthyer në punë, ai pa kufomat: „Pashë më vonë se ishin me rroba civile. Në atë moment të parë nuk pashë, kur shikova, u frikësova dhe e ktheva kokën nga ana tjetër, atë moment të parë, të parë. Dhe më vonë pashë se ishin me rroba civile.“ Gjithçka ndodhi përsëri, dhe pastaj Ristanoviqi u zëvendësua nga një ekskavator tjetër, Millovan Milladinoviqi.
Ristanoviq shkoi te shatërvani për t’u larë dhe atje pa kufoma dhe dëshmoi një vrasje: “Kur isha çift, mendoj, pikërisht aty te shatërvani, rastësisht në një moment apo në një tjetër, nuk e di, kaloi një automjet, duke u kthyer nga lart, nga drejtimi i Baljkovicës. U ndal aty, nxorën njërin prej tyre dhe e qëlluan në anë të rrugës.” Ndërkohë, u punësua një tjetër ekskavator. Kur mbaruan së gërmuari gropat në mbrëmje, makinat mbetën të parkuara në atë vend. Dritat e tyre të përparme mbetën të ndezura për të ndriçuar vendin e vrasjes, në mënyrë që xhelatët të mund të bënin punën e tyre, ndërsa vrasjet vazhdonin deri natën vonë.
Në emër të Sërbisë së madhe
Për këtë dëshmoi një nga mbijetuarit në gjyqin kunder Radisllav Krstiqit, i cili ishte fshehur mes kufomave dhe shtirej si i vdekur: „Pashë një ekskavator. Ishte pas shpinës sime. Kishte një teh, një lloj lopate. Dhe është një lloj makine që mund të gërmojë dhe transportojë materiale të ndryshme. Punoi derisa u errësua. Kur u errësua, mbërriti një ekskavator tjetër dhe ndezën dritat e përparme. Në atë moment, i sollën kufomat vetëm në një vend, dhe i vranë njerëzit atje.“ Dhe dritat e ekskavatorit ishin ndezur dhe ata vazhduan të vrisnin njerëz. Dhe kjo vazhdoi derisa i mbaruan të gjithë. Dhe kur mbërriti TAM-i i fundit, dikush tha: ‘Kaq ishte, nuk ka mbetur më askush.’
Ristanoviqi u kthye në kazermë, fjeti, u zgjua herët në mëngjes si çdo ditë tjetër, hëngri mëngjes dhe priti urdhra të mëtejshëm. E dërguan përsëri në të njëjtin vend, por për të hapur një gropë të re. Tani kishte kufoma kudo, shumë më tepër se një ditë më parë. Ndërsa po hapte gropën, dëgjoi një makinë tjetër që punonte në anën tjetër të shinave. Pasdite mbaroi së hapuri gropën e tij dhe u kthye në kazermë, pas një dite tjetër pune të vështirë. Kapiteni Millorad Trbiq, i cili ishte në krye të aksionit, u sigurua që palestra të pastrohej, që rrobat dhe të gjitha sendet e tjera të lëna nga të vrarët të hiqeshin. Gjatë rrugës, ata nxorën edhe një duzinë njerëzish që vdiqën në sallë dhe i varrosën në varre masive, së bashku me viktima të tjera. Në shtator dhe tetor 1995, ata hapën varre dytësore, ku zhvendosën mbetjet dhe vazhduan të mbulonin gjurmët e tyre.
Më 14 korrik, mbi një mijë burra dhe djem boshnjakë u vranë në Orahovac. Dhe ky është vetëm një vend ekzekutimi në Srebrenicë, ekzekutuesit punuan me gjithë shpirt si para ashtu edhe pas 14 korrikut, në brigjet e Jadrës, në luginën e Cerskës, në depon në Kravicë, në fermën ushtarake të Branjevës, në Shtëpinë e Kulturës në Pilicë… Në emër të serbëve, Serbisë, Serbisë së madhe ose, siç do të thuhej sot, integralizmit serb. Në emrin tim dhe në emrin tuaj. Dhe për këtë arsye kemi një „detyrë për t’u përgjigjur“, siç tha profesori Nenad Dimitrijeviq: „Të gjithë ne, në emër të të cilëve ështëa kryer një krim, mbajmë një barrë jashtëzakonisht të rëndë morale. Gjendja jonë morale kërkon një lloj përgjigjeje“. Përgjigja, për fat të keq, është e gabuar – heshtje, injorim, mohim, injorancë e synuar, falsifikim, tallje me viktimat, relativizim, mohim. Nëse shumica zgjodhi strategjitë e listuara, duke marrë pjesë vullnetarisht në fazën e fundit të gjenocidit, le të dinë të paktën një pjesë të asaj që po refuzojnë dhe mohojnë.
Tomislav Marković (Fotografia e kopertinës: N1) / Përkthyer nga: Lenka Rabasović
Teksti është shkruar dhe përkthyer me mbështetjen e ProPeace në Beograd, si pjesë e projektit “Një ditë në muaj” dhe bashkëpunimin e portalit Autonomija dhe PreshevaPRESS.