Tridhjetë vjet më vonë – ne ecim mbi gjak. Ne ecim mbi gënjeshtra. Ne ecim mbi padrejtësi.
„Porta e Tuzlës është një vend i shenjtë. Jo vetëm për Tuzlanët. Jo vetëm për boshnjakët dhe hercegovinët. Por për çdo person normal, zemra e të cilit nuk është kalbur. Porta është një kujtesë se fëmijët ëndërronin, putheshin, luanin kitarë, qeshnin dhe bënin plane – derisa një predhë e lëshuar nga pozicionet serbe i shpërndau si petale luleradhiqeje. Momenti u ndërpre në përjetësi. Ironikisht, në Ditën e Rinisë, oficerët që betoheshin për shtetin e mëparshëm dhe Ditën e saj të Rinisë, e vranë atë të ri. Por le ta dinë të gjithë Gjukiqët e kësaj bote – drejtësia mund të vonojë, por një ditë – nëse jo për ta – atëherë për të gjithë ata djem dhe vajza që nuk u rritën.“
Tridhjetë vjet. Tre dekada. Më shumë se një mijë e gjysmë javë. Kaq kanë kaluar që nga 25 maji 1995. Dita kur ferri zbriti në tokë, midis fëmijëve të Tuzlës. Dita kur një predhë serbe, e qëlluar nga drejtimi i Ozrenit, saktësisht në orën 8:55 të mbrëmjes, shpërndau rininë, dashurinë dhe jetën. Ajo vrau 71 persona në vend. Mosha mesatare e të vdekurve? Njëzet e tre. Më i riu, Sandro Kallesiq, ishte mezi tre vjeç. Trupi i tij i vogël, fëmijëria e tij, e nesërmja e tij – është shpërndarë në asfalt dhe para syve të prindërve të tij.
Ati Dino thotë për vdekjen e tij në Portën e Tuzlës: „Kur pashë që Sandro ishte goditur, e mbajta pranë meje, ndjeva se zemra i ishte lagur. Nuk e dija që ishte goditur, pastaj u largova prej tij dhe pashë gjak. Vrapuam mbi trupat e copëtuar drejt makinës sime. Kur arritëm në hyrje të Qendrës Klinike, ndjeva se Sandro kishte vdekur në krahët e mi.“
Sot, babai Dino do të lexojë përsëri, për të pesëmbëdhjetin herë, në mediat çetnike serbe se fëmija i tij u vra nga një kamikaz, dhe do të lexojë gjithashtu se krimineli Novak Gjukiq, i cili urdhëroi zjarrin me artileri dhe vrau fëmijën, është në të vërtetë një „njeri i pafajshëm“.
Fëmijë të vrarë dhe kriminelë të lirë
Dhe sot Sandro do të ishte 33 vjeç. Ndoshta do të kishte fëmijë. Ndoshta do të ishte në diasporë. Ndoshta do të ishte një punk ose një inxhinier softuerësh. Ndoshta do të ishte thjesht njeri. Dhe asgjë nga këto nuk ndodhi, sepse vrasja i dha fund asaj potenciali. Sepse në emër të „Serbisë së Madhe“ ata vendosën t’i jepnin fund jetës së fëmijës së tij.
Në një vend që sot e quan veten demokratik dhe evropian, në Serbi, njeriu që urdhëroi atë vrasje – Novak Gjukiq, komandant i Grupit Taktik „Ozren“ të Ushtrisë së Republikës Serbe – ecën lirshëm. Ai pi kafe, jep leksione në forume të krahut të djathtë dhe në forume revizioniste, ku njerëzit e përkëdhelin në shpatull dhe pëshpërisin: „Je hero, gjeneral, nuk mund të të bënin asgjë!“
Po Porta e Tuzlës? Është një vend trishtimi dhe paralajmërimi. Një varr masiv nën një qiell të kthjellët. Porta u bë simbol i një rinie që, në kulmin e jetës, u ndërpre nga ata që ende gëzojnë mbrojtjen e shtetit, kishës, akademisë, gjyqësorit dhe elitave politike. Vetëm dikush që nuk është njeri mund të thotë sot se atje nuk ka ndodhur asgjë.
Dhe ndodhi. Dhe kjo u përcaktua nga gjykata.
Në vitin 2009, Gjykata e Bosnjës dhe Hercegovinës e dënoi Novak Gjukiqin me 25 vjet burg për krime lufte kundër popullsisë civile. Gjatë gjyqit, u vërtetua se ai urdhëroi bombardimin e qendrës së Tuzlës më 25 maj 1995. Një predhë 130 mm, e qëlluar nga një pozicion i kontrolluar nga njësia e tij, ra në epiqendrën e të rinjve – Portën – pa asnjë objektiv ushtarak afër. Qëllimi ishte një: viktima civile. Sa më shumë, aq më brutal, aq më i pakuptimtë.
Gjukiq shkoi në Serbi në qershor 2014 me pretekstin e „trajtimit“ dhe nuk u kthye më kurrë. Serbia refuzoi ta ekstradonte atë, duke përmendur dallimet në standardet ligjore. Gjykata e Beogradit jo vetëm që e injoroi vendimin – por i poshtëroi hapur të gjitha viktimat e masakrës.
Ata që u vranë nuk janë numra. Ata janë njerëz. Midis tyre:
- Sandro Kalsesiq (3)
- Sabina Hidiq (17)
- Vanja Todoroviq (18)
- Zhelka Knezheviq (20)
- Emira Sellimoviq (21)
- Jasna Neshkoviq (17)
- Dallibor Stojanoviq (21)
- Edin Mujiq (18)
- Sllobodan Markoviq (22)
- Nedim Mujkiq (19)
…dhe më shumë se 60 shpirtra të pafajshëm, emrat e të cilëve sot nuk i dinë Asambleja Kombëtare e Serbisë, as parlamenti i entitetit në Banja Lluka, as personalitetet kishtare të KOS-së, të cilët u japin dekorata vrasësve, por prindërit, miqtë dhe të njohurit e tyre i njohin. Dhe ky vend i njeh ata, të spërkatur me kujtime të përgjakshme.
E vërteta e dëbuar
Në Republikën Serbe, e vërteta nuk është e mirëpritur. Një entitet në të cilin ende ka shkolla, rrugë dhe sheshe me emrat e kriminelëve të luftës – një entitet në të cilin mohohet gjenocidi dhe festohen krimet – mbetet i heshtur në mënyrë të turpshme. Porta gjithashtu mohohet. Sandro refuzon. Çdo lot i rëndë nga sytë e një nëne që rrjedh atë ditë mohohet.
Dhe kur pyet disa, madje edhe të arsimuar dhe të informuar, se çfarë ndodhi në Tuzla, merr të dhëna nga zyra e kriminelëve të luftës: „Myslimanët ia bënë vetes.“ Dhe jo, nuk po bëj shaka! Njerëzit që punojnë në universitete e thonë seriozisht. Njerëzit që rrisin fëmijë. Njerëzit që jetojnë pranë teje, njerëzit që i nxjerrin nipërit e mbesat e tyre për shëtitje.
Tridhjetë vjet më vonë – ne ecim mbi gjak. Ne ecim mbi gënjeshtra. Ne ecim mbi padrejtësi. Ne ecim, si zombi, nëpër një vend ku mohohen krimet masive dhe kriminelët ngrihen në legjenda.
Sepse, në një vend ku asnjë institucion – as Kuvendi i Serbisë, as organet e entiteteve, as Kisha Ortodokse Serbe – nuk është në gjendje të shqiptojë fjalën „ndjesë“, në një vend që ende nuk ka thënë një „na vjen keq“ të mallkuar, fëmijët po vriten për herë të dytë. Së pari me eksplozivë. Pastaj heshtje dhe harresë. Ja, bëni një eksperiment me veten dhe shikoni e numëroni sa media në Serbi dhe RS kanë raportuar për 30 vjet që nga maska në portën e Tuzlës.
Dhe bota?
- Për vite me radhë, Zyra e Përfaqësuesit të Lartë i ka kërkuar Serbisë të zbatojë vendimin dhe të ekstradojë Gjukiq-in. Por pa sukses.
- Këshilli i Evropës dhe Komisioni Evropian kanë paralajmëruar se refuzimi i Serbisë për të zbatuar vendimin është një shkelje serioze e bashkëpunimit juridik ndërshtetëror.
- Në vitin 2016, Human Rights Watch e shënoi Serbinë si një „strehë të sigurt për kriminelët e luftës“, pikërisht duke ndjekur shembullin e Gjukiq-it.
- OSBE-ja deklaroi se ekstradimi i tij është thelbësor për sundimin e ligjit dhe respektin për viktimat. Asgjë nuk ndihmoi.
Sepse dosja Gjukiq nuk është vetëm provë e një krimi lufte – por një pasqyrë e shoqërisë që e feston atë.
Nuk ka Ditë Zie. Asnjë minutë heshtje. Asnjë kurorë nga kurora e Andriq-it. Vetëm heshtje e çimentuar. Vetëm një brez i ri Gjukiq-ësh me çizme ushtarake, për të cilët mohimi i krimit është bërë axhenda për sukses në një shtëpi të sigurt në një fshat për kriminelët e luftës.
Porta e Tuzlës është një vend i shenjtë
Dhe të jemi të qartë, Porta e Tuzlës është një vend i shenjtë. Jo vetëm për banorët e Tuzlës. Jo vetëm për boshnjakët dhe hercegovinët. Por për çdo njeri, zemra e të cilit nuk është kalbur. Porta është një kujtesë se fëmijët ëndërronin, putheshin, luanin kitarë, qeshnin dhe bënin plane – derisa një metër me eksplozivë vdekjeprurës i shpërndau si petale luleradhiqeje. Këpucët e tyre mbetën. Ditarët e tyre. Lotët e tyre. Rinia e tyre e parakohshme. Një moment i ndërprerë në përjetësi. Ironikisht, në Ditën e Rinisë, oficerët që betoheshin për ish-shtetin dhe Ditën e tij të Rinisë, e vranë atë të ri. Kaq për betimet dhe nderin e oficerit.
Dhe për sa kohë që Serbia dhe RS nuk e pranojnë se këta fëmijë u vranë në emrin e tyre – nuk do të ketë pajtim. Nuk ka të vërtetë. Nuk ka shoqëri të shëndetshme. Nuk ka të ardhme, nëse doni!
Dhe deri atëherë – çdo vit, më 25 maj, ne do të qëndrojmë para Portës në Tuzla. Lexoni emrat. Ndizni qirinj. Dhe bërtisni: „Ju nuk jeni harruar! Dhe le ta dinë të gjithë Gjukiq-ët e kësaj bote – drejtësia mund të vonohet, por një herë – një herë duhet të vijë.“
Nëse jo për shkak të tyre, atëherë për shkak të Sandros.
Për shkak të të gjithë atyre djemve dhe vajzave që nuk arritën të rriteshin.
Dragan Bursaq (Autonomija/naslovna fotografija: Zenit.ba) / Përkthyer nga: Lenka Rabasović
Teksti është shkruar dhe përkthyer me mbështetjen e ProPeace në Beograd, si pjesë e projektit “Një ditë në muaj” dhe bashkëpunimin e portalit Autonomija dhe PreshevaPRESS.