Për ata që ishin atje, kujtimet janë ende të freskëta, 40 vjet pas një prej ngjarjeve përcaktuese të Revolucionit Islamik të Iranit të vitit 1979, kur protestuesit “pushtuan” Ambasadën e SHBA-së në Teheran dhe nisi një krizë pengjesh 444 ditore.
Dhe siç shkruan The Associated Press, përcjell Telegrafi, pasojat e asaj krize kanë jehonë edhe sot e kësaj dite.
Ka qenë fotografi veteran iranian Kaveh Kazemi, ai që ka kujtuar se si ai po kapte pamjet, ndërsa qëndronte prapa portës, ku studentët militantë iranianë do të shoqëronin pengjet amerikane, për ata që u mblodhën jashtë duke tundur banderolat anti-amerikane dhe duke bërë thirrje për ekstradimin e Shahut të rrëzuar, Mohammad Reza Pahlavi.
“Ndonjëherë ata do të sillnin një flamur amerikan dhe do ta digjnin, ta vinin në flakë dhe më pas ta hidhnin midis turmës”, ka thënë Kazemi, tani 67 vjeç, duke treguar vendin. “Ata do të vinin dhe do të brohorisnin – ‘vdekje për Amerikën’, ‘vdekje për shahun’… kjo ndryshoi botën”.
Zemërimi ndaj Amerikës ishte rritur gjatë gjithë vitit 1979 ndërsa qeveria revolucionare e Iranit u fuqizua, por ky zemërim u rrit në tetor kur Shtetet e Bashkuara morën shahun e sëmurë për trajtim mjekësor.
Pas disa protestave, studentët islamikë sulmuan ambasadën në 4 nëntor dhe morën 98 pengje.
Ajo që fillimisht filloi si protestë, u shndërrua në 444 ditë robëri për dhjetëra amerikanë të kapur në ambasadë.
Kjo bëri që presidenti Jimmy Carter të dëbojë diplomatët iranianë dhe të nisë një mision të dështuar shpëtimi përpara se amerikanët të lirohen përfundimisht në ditën e fundit të presidencës së tij, duke vendosur armiqësi me dekada mes një pushtimi islamik që e ktheu vendin nga një ish-aleat i SHBA-së në ndoshta kundërshtarin më të madh.
Shumë nga ato ndjenja mbeten edhe sot, mes tensioneve të përshkallëzuara midis Teheranit dhe Uashingtonit, pas shpërbërjes së marrëveshjes bërthamore të Iranit të vitit 2015 dhe sanksioneve të mëpasshme nga ShBA-ja që e kanë dërguar ekonominë iraniane në “rënie të lirë”.
Ndërkohë, jashtë mureve me tulla të kuqe të ish-ambasadës, të cilat ishin në proces të pikturimit me anti-SHBA për përvjetorin e ardhshëm, ish-protestuesi Hosseini Kouhi tha që ai doli në vitin 1979 të denoncojë atë që ai e quajti ndërhyrje amerikane në punët e brendshme të Iranit, diçka që ai thotë se vazhdon edhe sot.
“Kam pasur një ndjenjë të mirë atëherë, por kemi pasur një fat të keq”, thotë Kouhi, tani 76 vjeç, pasi fajësoi SHBA-në edhe për mungesë të ilaçeve në Iran për shkak të sanksioneve.
“Edhe sot, nëse e lejojmë, ata (SHBA) do të vijnë këtu për të plaçkitur Iranin, ashtu si po bëjnë me vendet e tjera të rajonit. Asnjë i huaj nuk është mik i Iranit. Të gjithë gënjejnë”.
Ndërsa Zahra Tashakori, një mësuese 41-vjeçare, u pajtua, duke thënë se ishte e lumtur që prania amerikane ishte zhdukur prej kohësh.
“Shikoni filmat e tyre. Ata promovojnë dhunën dhe gjëra të tjera të këqija në shoqëri”, mendon ajo. “Ata shkatërruan kudo që ndërhynë në rajon. Vetëm shikoni Irakun, Afganistanin dhe Sirinë”.
Udhëheqësi Suprem i Iranit, Ajatollahu Ali Khamenei, si paraardhësi i tij Ayatollah Ruhollah Khomeini, përshëndet vazhdimisht militantët që “pushtuan” ambasadën.
Sidoqoftë, të tjerët në rrugë kishin një pikëpamje më të ndryshme.
“Unë besoja se Ambasada e SHBA duhej të ishte mbyllur zyrtarisht, por jo përmes pushtimit”, tha Ghasem Rabiei, 49. “ShBA po kundërshtonte Republikën Islamike në shumë mënyra, kështu që ata duhet të ishin deportuar nga vendi ynë, por në mënyrë paqësore dhe ligjërisht”.
Reza Ghorbani, një student 19-vjeçar i inxhinierisë në Universitetin Azad të Teheranit, pyeti: “Cili është rezultati i kësaj armiqësie jashtëzakonisht të gjatë? Unë nuk them që qeveria e SHBA-së është e mirë, por këto marrëdhënie të gjata të hidhura kanë dëmtuar Iranin gjithashtu”.
Për ata që dëshmuan se si filluan të gjitha, ajo kryesisht shërben si kujtesë për gjithçka që u ka kushtuar atyre.
“Njerëzit nuk duhet të vuajnë për shkak të armiqësive midis dy vendeve”, ka thënë Kazemi, fotografi. “Nëse duan të vrasin njëri-tjetrin, le të vrasin njëri-tjetrin. Por njerëzit e thjeshtë nuk duhet të vuajnë. Inflacioni, sanksionet, gjithçka po prek të gjithë njerëzit çdo ditë”.
Por çfarë ndodhi më 4 nëntor të vitit 1979 dhe ditët në vazhdim?
Sipas Encyclopedia, përcjell Telegrafi, më 4 nëntor të vitit 1979, një grup militantësh iranianë sulmuan ambasadën amerikane në Teheran të Iranit dhe kapën dhjetëra anëtarë të personelit të ambasadës dhe ushtarakë.
Për 444 ditë, pesëdhjetë e pesë amerikanë mbetën rob në Iran, ndërsa kombi i tyre priste, shpresonte dhe lutej.
Rezultati i krizës së pengjeve do të ndryshonte përfundimisht rrjedhën e një presidence dhe dëmtonte marrëdhëniet midis dy kombeve të fuqishme.
Origjina e entuziazmit amerikan
Në fillim të viteve 1970, Amerika dhe Irani gëzuan marrëdhënie reciproke të kënaqshme.
Në atë kohë, vendi drejtohej nga Shah Mohammad Reza Pahlavi, një njeri që qeveria amerikane e kishte mbështetur për më shumë se njëzet e pesë vjet.
Pahlavi ishte ngritur në pushtet falë forcave britanike dhe sovjetike, të cilat instaluan Pahlavin në fron në vitin 1941 për të fituar ndikim të vlefshëm mbi naftën e vendit.
Dy vjet më vonë, Shtetet e Bashkuara dhe Britania e Madhe bënë një deklaratë zyrtare për të promovuar pavarësinë e Iranit, kryesisht për të parandaluar që komunistët të krijonin “një themel” të fortë në vend.
Në fillim të viteve ‘50, kryeministri iranian, Mohammad Mossadegh, filloi të fitonte fuqi dhe mbështetje publike, dhe kundërshtoi me ngulm ndikimin perëndimor në Iran.
Në vitin 1952, partia e Mossadegh fitoi zgjedhjet kombëtare, dhe ai kërkoi kontroll mbi forcat e armatosura të Iranit, të cilat Pahlavi i mohoi.
Në vitin 1953, Agjencia Qendrore e Inteligjencës e Shteteve të Bashkuara (CIA) ndihmoi fshehurazi për të rrëzuar Mossadegh dhe në rikthimin e Pahlavi në pushtet, përcjell Telegrafi.
Pahlavi mbeti mik me Shtetet e Bashkuara, por duroi kritika të ashpra nga bashkatdhetarët e tij për qeverisjen me grusht të hekurt dhe jetoi nga plaçkat e prodhimit të naftës të vendit të tij ndërsa shumica e njerëzve të tij jetuan në varfëri.
Gjatë dy dekadave të ardhshme, Shahu u përpoq të sillte ndikim të mëtejshëm perëndimor në Iran, një praktikë që ishte një anatemë për numrin në rritje të grupeve islamike fundamentaliste në vend.
Ata që guxuan të kundërshtonin sundimin e Shahut u përballën me rrezikun e torturës ose vdekjes në duart e policisë së tij të fshehtë.
Në vitin 1978, liderët e opozitës iraniane organizuan greva, demonstrata dhe trazira në protestë ndaj politikave të Shahut.
Ndërsa në Paris, udhëheqësi i internuar islamik Ayatolla Ruhollah Khomeini ngadalë filloi të fitonte popullaritet në mesin e popullit iranian.
Veç këtyre, në dhjetor të vitit 1978, Khomeini lëshoi një shpallje duke kërkuar që iranianët “të bashkohen, të lindin dhe të sakrifikojnë gjakun”, duke i nxitur ata të kundërshtojnë urdhrin e Shahut që ndalon demonstratat publike.
Fjalët e Khomeinit frymëzuan pasuesit e tij për të mbushur rrugët, duke brohoritur parulla fetare dhe duke bërë thirrje për revolucion.
Kështu, Shahut iu lanë dy zgjedhje: dorëzimi ose shtrëngimi ushtarak mbi popullin e tij për të rivendosur rendin. Më 16 janar 1979, Shah u tërhoq nga pushteti dhe iku në Marok.
Khomeini u kthye në Iran më 1 shkurt të vitit 1979, ku u përshëndet nga miliona ndjekës të tij.
Më pak se dy javë më vonë, Khomeini mori pushtetin, duke njoftuar krijimin e një shteti të ri islamik fundamentalist, përcjell Telegrafi.
Khomeini i etiketoi Shtetet e Bashkuara si “Satanai i Madh”.
Urrejtja u rrit kur presidenti i SHBA-së, Jimmy Carter lejoi Shahun e rrëzuar të udhëtonte në Amerikë më vonë atë vit për trajtimin e kancerit.
Studentë të “tërbuar” u mblodhën në rrugë, duke ngritur grushtet e tyre dhe duke bërtitur, “Vdekje për Amerikën”, duke supozuar se Shtetet e Bashkuara po përpiqeshin përsëri të rivendosnin fshehurazi Shahun në pushtet.
Në mëngjesin e 4 nëntorit 1979, entuziazmi iranian arriti në një pikë vlimi.
Një turmë u mblodh rreth ambasadës amerikane, duke bërtitur parullat anti-amerikane.
Po sipas Encyclopedia, përcjell Telegrafi, në orën 10:30 të mëngjesit, rreth tremijë njerëz kërcyen një mur rreth tri metra të lartë që rrethonte ambasadën dhe morën rrugën e tyre drejt bodrumit dhe katit të parë të ndërtesës së ambasadës.
Rojet lëshuan gaz lotsjellës, por ata nuk ishin në gjendje të kontrollonin turmën.
Militantët islamikë “grumbulluan” 66 punëtorë të ambasadës, zyrtarë ushtarakë dhe roje detare.
Atyre ua mbyllën sytë, i lidhën dhe i dërguan në dhoma pa dritare. Pesëdhjetë e tre persona u mbajtën rob në kompleksin e ambasadës.
Ishte e paqartë se çfarë roli, nëse kishte, Khomeini luajti në orkestrimin e krizës së pengjeve, por ishte e qartë se ai bëri pak për ta ndaluar atë.
Kur Khomeini vuri në dukje se sa e “mbështetur” ishte situata e pengjeve në popullin e tij, ai lejoi që ajo të vazhdojë, me gjithë presionin e vazhdueshëm të qeverisë së Shteteve të Bashkuara.
E amerikanët, e shikuan ngjarjet e krizës në televizion.
Presidenti Carter u përgjigj duke ngrirë miliarda dollarë në pasuritë iraniane, si në Shtetet e Bashkuara ashtu edhe jashtë saj, dhe duke krijuar një embargo për naftën iraniane.
Megjithatë, iranianët nuk pranuan të lirojnë pengjet, duke kërkuar ekstradimin e Shahut në Iran.
Një përpjekje shpëtimi
Ndërsa presidenti Carter po përpiqej të negocionte lirimin e pengjeve, në prapaskenë një plan shpëtimi i guximshëm po merrte formë, përcjell Telegrafi.
Propozimi ishte që të zbarkonin tetë helikopterë ushtarakë amerikanë në kompleksin e ambasadës, të nxirrnin pengjet dhe të shpëtoheshin me gjashtë aeroplanët që prisnin në një pistë në shkretëtirën iraniane.
Më 24 prill 1980, plani u nis. Misioni, megjithatë, ishte i mbushur me gabime dhe fat të keq.
Tre nga helikopterët kanë funksionuar keq; piloti i një të katërti, i verbuar nga një stuhi pluhuri, u përplas me një aeroplan të karburantit.
Tetë ushtarakë amerikanë u vranë në operacionin e pasuksesshëm.
Mbajtësit e pengjeve iu përgjigjën përpjekjes së dështuar të shpëtimit duke lëvizur robërit e tyre në disa vende sekrete në qytete të ndryshme.
Më 11 korrik, një rob i sëmurë u la i lirë.
Ndërkohë, kriza e vazhdueshme e pengjeve i kushtoi presidentit Carter me mbështetjen e popullit të tij dhe disa këshilltarëve të tij, përfshirë Sekretarin e Shtetit, Cyrus Vance, i cili kishte kundërshtuar operacionin e shpëtimit.
Carter më vonë humbi zgjedhjet ndaj ish-guvernatorit të Kalifornisë, Ronald Reagan.
Mbarimi i pengmarrjes
Në vjeshtën e vitit 1980, Shahu i mërguar vdiq nga komplikimet e kancerit ndërsa në shtator, Irani ra dakord të fillojë negociatat për lirimin e pengjeve.
Në këmbim të lëshimit të tyre, Shtetet e Bashkuara ranë dakord të kthejnë mbi 8 miliardë dollarë të aseteve të ngrira të Iranit dhe të përmbahen nga ndërhyrja politike ose ushtarake në punët e brendshme të Iranit.
Shtetet e Bashkuara dhe Irani nënshkruan marrëveshjen në 19 janar të vitit 1981, por në një “poshtrim” përfundimtar ndaj Carter, militantët nuk i liruan pengjet deri në 20 janar, ditën kur u përurua presidenti Reagan.
Vetëm disa minuta pasi Reagan mori detyrën, një aeroplan që mbante pesëdhjetë e dy pengje të mbetura u largua nga Teherani për në një bazë të ushtrisë amerikane në Gjermani.
Nga shtëpia e tij në Georgia, ish-presidenti Carter njoftoi se aeroplani që mbante pengje ishte larguar nga hapësira ajrore iraniane dhe se secili nga pengjet “ishte i gjallë, ishte mirë dhe i lirë”.